หอคำ (คุ้มหลวงเมืองน่าน)

ที่ตั้ง: มุมถนนผากองกับถนนสุริยพงษ์ ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดน่าน

ประวัติการสร้าง: อาคารหอคำในปัจจุบันเป็นอาคารก่ออิฐถือปูนรูปแบบผสมผสานระหว่างสถาปัตยกรรมไทยและสถาปัตยกรรมตะวันตก แบบตรีมุข 2 ชั้น โครงสร้างภายในเป็นไม้ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก

การก่อสร้าง: พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ โปรดให้สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2446 ในบริเวณคุ้มเดิมที่เป็นเรือนไม้สักผสมไม้ตะเคียน 7 หลัง โดยได้รับแรงบันดาลใจจากคุ้มหลวงเมืองแพร่ที่สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2435

ความสำคัญทางประวัติศาสตร์: อยู่ใจกลางเมืองประวัติศาสตร์น่าน (เวียงนครน่าน หรือนันทบุรี) ที่พญาผากองสถาปนาขึ้นทางฝั่งตะวันตกของแม่น้ำน่านเมื่อปี พ.ศ. 1911

การเปลี่ยนแปลงการใช้งาน:

• พ.ศ. 2446-2462: ที่ประทับของพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช
• พ.ศ. 2462-2474: ที่ประทับของเจ้ามหาพรหมสุรธาดา (12 ปี)
• พ.ศ. 2476-2517: ศาลากลางจังหวัดน่าน
• พ.ศ. 2517-2530: เตรียมการเป็นพิพิธภัณฑ์
• พ.ศ. 2530-ปัจจุบัน: พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติน่าน

ลักษณะเด่นทางสถาปัตยกรรม: เป็นอาคารสองชั้น มีห้องโถงใหญ่เป็นเหมือนท้องพระโรงสำหรับที่ว่าราชการ รูปแบบการตกแต่งผสมผสานระหว่างศิลปะไทยและตะวันตก

คุ้มเจ้าราชบุตร (หมอกฟ้า ณ น่าน)

ที่อยู่: เลขที่ 79 ถนนมหาวงศ์ ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดน่าน 55000 (ติดต่อ: 054-710605)

ประวัติการสร้าง: สร้างขึ้นในราว พ.ศ. 2398 (บางแหล่งระบุ พ.ศ. 2409) เพื่อเป็นคุ้มของเจ้าน้อยมหาพรหม ณ น่าน และเจ้าแม่ศรีโสภา เป็นเรือนหอไม้สักทอง 2 ชั้น

การถ่ายทอดกรรมสิทธิ์: เมื่อเจ้าน้อยมหาพรหมได้รับสถาปนาเป็นมหาอำมาตย์โท และนายพลตรีเจ้ามหาพรหมสุรธาดา เจ้าผู้ครองนครน่านองค์ที่ 64 จึงย้ายประทับที่หอคำ และยกคุ้มนี้ให้บุตรชายคือ เจ้าประพันธุ์พงศ์ (เจ้าน้อยหมอกฟ้า ณ น่าน)

เจ้าราชบุตร (หมอกฟ้า ณ น่าน): ได้เลื่อนเป็นเจ้าราชบุตรในปี พ.ศ. 2468 ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน 9 เหนือ มีบุตรธิดา 3 คน ได้แก่ เจ้าจุมปี, เจ้าบัวมัน และเจ้าโคมทอง ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อวันที่ 1 มีนาคม พ.ศ. 2501 สิริรวมอายุได้ 78 ปี

ผู้ดูแลปัจจุบัน: เจ้าสมปรารถนา ณ น่าน (บุตรสาวของเจ้าโคมทอง กับเจ้าประดิษฐ์ ณ น่าน) และเจ้าวาสนา ภู่วุฒิกุล (น้องสาว) ร่วมกับสถาพร สุริยา (สามี)

การเปิดชม: ไม่เก็บค่าเข้าชม แต่กรุณาติดต่อล่วงหน้า (โทร. 089-6704291) เปิดให้เข้าชมในลักษณะพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น มีการบรรยายเรื่องประวัติคุ้ม สายตระกูลเจ้าผู้ครองนครน่าน และวิถีชีวิตน่านในอดีต

สิ่งที่น่าสนใจ: ภายในจัดแสดงโบราณวัตถุ เครื่องใช้ในพระราชวัง ภาพประวัติศาสตร์เก่า และพันธุ์ไม้โบราณนานาชนิด รักษาสภาพเดิมไว้เพื่อให้เห็นวิถีชีวิตในอดีต

คุ้มเจ้าจันทร์ทองดี

ที่ตั้ง: ซอยวัดหัวข่วง ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดน่าน

ประวัติการสร้าง: พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ โปรดให้สร้างคุ้มหลังนี้ขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2459 เพื่อเป็นที่พำนักของเจ้าจันทร์ทองดี ผู้เป็นธิดา

สถาปัตยกรรม: เป็นเรือนไม้แบบล้านนา มีลักษณะเป็นเรือนสองชั้น หลังคาปั้นหยาแบบดั้งเดิม ประดับด้วยลวดลายไม้แกะสลักที่งดงาม แสดงฝีมือช่างไม้ในสมัยนั้น

การเปลี่ยนแปลงการใช้งาน: ปัจจุบันเป็นที่ตั้งของกรมที่ดิน จังหวัดน่าน และเป็นอาคารอนุรักษ์ของจังหวัด โดยกรมที่ดินได้ซื้ออาคารหลังนี้ต่อจากคุณสมสมัย วุฒิสอน

การอนุรักษ์: ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นอาคารอนุรักษ์ของจังหวัดน่าน เพื่อรักษาคุณค่าทางสถาปัตยกรรมและประวัติศาสตร์ ยังคงรักษารูปแบบดั้งเดิมไว้ได้เป็นอย่างดี

ลักษณะเด่น: เป็นตัวอย่างที่ดีของสถาปัตยกรรมเรือนคุ้มแบบล้านนา มีการตกแต่งอย่างประณีต สะท้อนถึงฐานะและความเจริญรุ่งเรืองของเจ้านายในสมัยนั้น

คุ้มเจ้าเทพมาลา

ที่ตั้ง: ถนนมหาพรหม ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดน่าน

ประวัติ: คุ้มเจ้าเทพมาลา เมื่อแรกสร้างเป็นที่พำนักของเจ้าเทพมาลา ธิดาคนแรกของพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ กับเจ้าแม่ยอดหล้า (เชียงคำ) ภรรยาลำดับที่ 5

ครอบครัว: พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ กับเจ้าแม่ยอดหล้า มีบุตรธิดารวมกันทั้งหมด 7 คน โดยเจ้าเทพมาลาเป็นธิดาคนแรก

สถาปัตยกรรม: เป็นเรือนไม้แบบล้านนาผสมผสานกับสถาปัตยกรรมสมัยใหม่ในยุคนั้น มีการตกแต่งอย่างงดงาม สะท้อนฐานะของเจ้านายชั้นสูง

สภาพปัจจุบัน: ยังคงสภาพดีและมีการดูแลรักษาอย่างต่อเนื่อง เป็นตัวอย่างของเรือนคุ้มที่ยังคงใช้งานได้ มีรั้วโปร่งด้านหน้าติดถนนมหาพรหม ลักษณะเป็นรั้วป่องไข่แบบดั้งเดิม

ความสำคัญ: เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่แสดงถึงการดำรงอยู่ของราชวงศ์น่านและวิถีชีวิตของเจ้านายในสมัยก่อน ยังคงรักษารูปแบบดั้งเดิมของรั้วโปร่งแบบล้านนาไว้ได้ดี

คุ้มเจ้าทองย่น

ที่ตั้ง: ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดน่าน

เจ้าของเดิม: เดิมเป็นบ้านของรองอำมาตย์ตรีเคี่ยน รัตนวงศ์ชัย และเจ้าแม่บุญสม (สารรัตนะ) รัตนวงศ์ชัย บุตรีเจ้าบุรีรัตน์ (เจ้าเมืองแก้ว)

ปีที่สร้าง: สร้างในปี พ.ศ. 2452

สถาปัตยกรรม: เป็นเรือนไม้แบบล้านนา มีลักษณะเป็นเรือนสองชั้น ยกพื้นสูง มีบันไดขึ้นด้านหน้า ราวกันตกเป็นกำแพงช่องป่องไข่ ซึ่งเป็นลักษณะเด่นของสถาปัตยกรรมล้านนา

สภาพปัจจุบัน: ปัจจุบันถมดินปิดไปแล้วและใช้พื้นที่เป็นโรงรถ เป็นที่เก็บอุปกรณ์ และเลี้ยงไก่ชน แม้สภาพจะเปลี่ยนแปลงไป แต่ยังคงเป็นหลักฐานสำคัญของสถาปัตยกรรมเรือนคุ้มในยุคนั้น

ลักษณะพิเศษ: กำแพงด้านหน้าและด้านข้างเป็นรั้วใหม่ทำด้วยไม้ ราวกันตกขึ้นบันไดด้านหน้าเรือนเป็นกำแพงช่องป่องไข่ ยังคงรักษารูปแบบรั้วป่องไข่ไว้ในส่วนราวบันได

ความสำคัญทางประวัติศาสตร์: แสดงถึงวิวัฒนาการของสถาปัตยกรรมคุ้มและการเปลี่ยนแปลงการใช้งานตามกาลเวลา เป็นส่วนหนึ่งของเอกลักษณ์ทางสถาปัตยกรรมล้านนาในเมืองน่าน

คุ้มเจ้าเมฆวดี

อายุเรือน: ประมาณ 90-100 ปี

ผู้สร้าง: เจ้าราชวงศ์สิทธิสาร (โอรสของพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ) สร้างให้บุตรสาวคือเจ้าเมฆวดีเป็นเรือนหอ

ลักษณะสถาปัตยกรรม: เป็นเรือนหอ มีสถาปัตยกรรมแบบล้านนาผสมผสานกับรูปแบบสมัยใหม่ ผสมผสานระหว่างรั้วทึบและรั้วโปร่ง ตามลักษณะการใช้งานของแต่ละบริเวณ

ความสัมพันธ์ครอบครัว: เจ้าเมฆวดีสมรสกับเจ้าหลวง มีธิดาคือเจ้ามอญแก้ว ซึ่งสมรสกับเจ้าอินทร์ ณ น่าน

สายตระกูล: เจ้าอินทร์ ณ น่าน กับเจ้ามอญแก้ว มีบุตรธิดา 4 คน ได้แก่:

• เจ้าชุติมา หุ่นนวล (ณ น่าน)
• เจ้าวีรพล ณ น่าน
• เจ้าวัฒนาบุราณรัตน์ (ณ น่าน)
• เจ้าวราภรณ์ ณ น่าน

การดูแลปัจจุบัน: ปัจจุบันเจ้าชุติมา หุ่นนวล (ณ น่าน) และครอบครัว เจ้าวราภรณ์ ณ น่าน ดูแลอยู่ มีการดูแลรักษาโดยเจ้าของที่เป็นลูกหลานในตระกูล

ความสำคัญ: เป็นหนึ่งในคุ้มที่ยังคงมีสายตระกูลเดิมดูแลต่อเนื่อง แสดงถึงความต่อเนื่องของประเพณีและวัฒนธรรมท้องถิ่น เป็นตัวอย่างของการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมโดยชุมชน